ԱՄՆ նախագահ Դոնալդ Թրամփի հաճախ օգտագործվող բառերից մեկը՝ «տուրք», ունի արմատներ, որոնք շատ ավելի հեռու են հասնում, քան Սպիտակ տան պատերը։ Այս բառի ծագումը, որը Թրամփը հաճախ օգտագործում է տնտեսական ազգայնականությունը բնորոշելու համար, գալիս է Օսմանյան կայսրությունից, արաբերեն լեզվաբանությունից և դարերի միջմշակութային առևտրից։
Երբ Թրամփը Սպիտակ տան ամբիոնից հայտարարեց, որ «տուրք» բառը իր «սիրելի» բառն է և ավելի «գեղեցիկ, քան սերը», քչերը կարող էին պատկերացնել, թե որքան երկար ու բարդ ճանապարհ է անցել այս տերմինը։ Այն անցել է կայսրությունների, լեզուների և առևտրային ցանցերի միջով՝ ի վերջո կապելով ժամանակակից Վաշինգտոնը Ստամբուլի հին առևտրային կենտրոնների հետ։
«Թրամփի կողմից «տուրք» բառի օգտագործումը կարող է թվալ բացառապես ամերիկյան երևույթ», - ասում է Ստամբուլում բնակվող տնտեսության պատմության անկախ հետազոտող դոկտոր Ջանան Թորլաքը, «բայց դրա պատմական արմատները խորը կապված են Օսմանյան տնտեսական փիլիսոփայության հետ»։
Այսօր «տուրք» նշանակում է հարկ, որը կիրառվում է ներմուծման կամ արտահանման վրա։ Սակայն դրա էթիմոլոգիան պատմում է շատ ավելի հարուստ պատմություն։ Գիտնականները բառը կապում են արաբերեն ta’ rīf (تعريف) բառի հետ, որը նշանակում է «սահմանել» կամ «տեղեկացնել»։ Արաբերենից այն անցել է պարսկերեն, ապա՝ օսմանյան թուրքերեն, մինչև հասել է հարավային եվրոպական լեզուներին՝ իտալերեն (tariffa), ֆրանսերեն (tarif), և ի վերջո՝ անգլերեն։
«Ինչպես առևտուրը հոսում էր Օսմանյան նավահանգիստներով Ասիայից դեպի Եվրոպա, այնպես էլ լեզուն էր տարածվում», - ասում է Թորլաքը։ «Taʿrīfa տերմինը, որը վերաբերում էր մաքսային հաստատված վճարների ցուցակներին, լայնորեն օգտագործվում էր Ստամբուլից մինչև Ալեքսանդրիա։ Եվրոպացի առևտրականները հաճախ հանդիպում էին այս փաստաթղթերին»։
Որոշ մասնագետներ և պատմաբաններ առաջարկել են այլընտրանքային տեսություն, որը կապում է բառը Իսպանիայի Տարիֆա նավահանգստի հետ, որը կոչվել է 8-րդ դարի բերբեր հրամանատար Տարիֆ իբն Մալիքի անունով։ Ըստ երևույթին, այս նավահանգիստը կարևոր դեր է խաղացել մուսուլմանական Իսպանիա մուտք գործող բեռների հարկման գործում, ինչը կարող էր ազդել տերմինաբանության վրա։
Այնուամենայնիվ, շատ լեզվաբաններ մնում են թերահավատ։ Գերակշռող տեսակետը նախընտրում է արաբա-օսմանյան ծագումը, որը ավելի համահունչ է պատմական առևտրային օրինաչափություններին և լեզվաբանական զարգացմանը։
Օսմանյան պաշտպանողականությունը գործնականում
Թորլաքի խոսքով՝ ազգային արդյունաբերությունները պաշտպանելու համար տուրքերի ժամանակակից օգտագործումը հստակ նախադեպ ունի Օսմանյան տնտեսական քաղաքականության մեջ։
«1453 թվականին Կոստանդնուպոլսի նվաճումից հետո օսմանցիները Սև ծովը փակեցին օտար ուժերի համար», - ասում է նա։ «Դա փաստացիորեն վերածեց այն ներքին օսմանյան շուկայի»։
Կայսրությունը նաև վերացրեց երկարատև առևտրային արտոնությունները, որոնք տրվել էին իտալական քաղաք-պետություններին, ինչպիսիք են Ջենովան և Վենետիկը։ 16-րդ դարի ընթացքում տուրքերը ստանդարտացվեցին. օտար առևտրականները հարկվում էին 5-7 տոկոսով, տեղական ոչ մուսուլմանները՝ 3-4 տոկոսով, իսկ մուսուլմանները՝ ընդամենը 2-3 տոկոսով, ըստ Թորլաքի։
«Նրանք ավելի բարձր տուրքեր էին սահմանում օտար առևտրականների համար՝ նախապատվություն տալով ներքին առևտրին։ Դա շատ մտածված քաղաքականություն էր», - ասում է Թորլաքը։ «Մեկը, որը արտացոլում էր քաղաքական առաջնահերթությունները և ցուցադրում ինքնիշխանությունը»։
Նա հավելում է. «Օսմանցիները գերազանցում էին ցամաքային առևտրում, և թեև նրանք չունեին մեծ նավատորմ ծովային առևտրի համար, նրանք հաջողում էին՝ հաճախ հենվելով իրենց ոչ մուսուլման հպատակների վրա»։
Ի վերջո, կայսրությունը օգտագործում էր իր ներքին բազմազանությունը և նպատակային տնտեսական քաղաքականությունը՝ վերահսկելու երեք մայրցամաքներ ընդգրկող լայն առևտրային ուղիները։
Ժամանակակից կիրառելիություն
Կարող է թվալ պարադոքսալ, որ 21-րդ դարի ամերիկյան նախագահը, ով տուրքերի միջոցով պաշտպանում է մեկուսացման տնտեսությունը, օգտագործում է մի բառ, որը ծագել է խիստ փոխկապակցված առևտրի աշխարհից։
«Ե՛վ օսմանյան, և՛ ամերիկյան դեպքերում տուրքերի օգտագործումը ոչ միայն տնտեսական էր։ Դա քաղաքական էր», - ասում է Թորլաքը։ «Եվ երբ խնդիրներ էին առաջանում, երկուսն էլ հետ էին նայում։ Օսմանցիները 18-րդ դարում իրականացրեցին բարեփոխումներ՝ վերականգնելու անցյալի մեծությունը։ Այսօր մենք լսում ենք ‘Make America Great Again’ կարգախոսը։ Զգացումն շատ ծանոթ է»։
Քանի դեռ աշխարհը շարունակում է քննարկել գլոբալիզացիան և դրա դժգոհությունները, «տուրք» բառը հիշեցնում է, որ պատմությունը երբեք ամբողջությամբ չի անհետանում՝ այն զարգանում է, վերաձևավորվում և կրկնվում։
«Պատմությունն ունի հեգնանքի զգացում», - հավելում է Թորլաքը։ «Բառ, որը հիմա օգտագործվում է սահմանները փակելու համար, մի ժամանակ ծագել է մի աշխարհից, որտեղ դրանք գոյություն չունեին»։
